Лиценз Ажиглагч #5: Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгосон байдал, 2008 оны 5 дугаар сарын 9-ний өдрөөр (2008-07-08)

Лиценз Ажиглагч #5: Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгосон байдал, 2008 оны 5 дугаар сарын 9-ний өдрөөр

2008 оны 6 дугаар сарын 23-ны өдөр
Нээлттэй Нийгэм Форум

Уул уурхайн салбарт нийт 4644 лиценз хүчинтэй байна. Эдгээр лицензийн төрөл, хамрах талбай, эзэмшигч, олгогдсон аймаг, сум зэрэг олон мэдээллийг Лиценз Ажиглагчийн энэ дугаарт толилуулж байна. Лицензийн бүртгэлийн өгөгдлийн сангаа бидэнд гаргаж өгсөн Ашигт малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх газарт талархал илэрхийлье.

2008 оны 5 дугаар сарын 9-ний өдрийн байдлаар Монгол улсад ашигт малтмалын хайгуул, ашиглалтын 4644 тусгай зөвшөөрөл хүчинтэй байна. Зарим лиценз олон сумын нутаг дэвсгэрийг дамнан хамардаг ба ийм лицензийг хамарсан сумын тоогоор бүртгэж авсан нь 5551 лиценз болж байна. 2007 оны 11 дүгээр сарын 2-ны өдрийн байдлаар 5273 тусдаа сумын талбайг хамарсан 4361 лиценз хүчинтэй байсантай харьцуулахад лицензийн тоо хагас жилийн дотор 283-аар нэмэгдсэн байна.

4644 лицензийн 22.8 хувь буюу 1060 нь ашиглалтын, үлдсэн 3584 нь хайгуулын лиценз байна. Ашиглалтын лиценз сүүлийн хагас жилийн дотор 1016-аас 44 нэгжээр нэмэгдсэн байна. Нийт 43.81 сая га талбай лицензэд олгогдсон байгаа нь Монгол улсын нутаг дэвсгэрийн 28 орчим хувьтай тэнцэх юм.

Эдгээр лицензийг аль аймгуудад олгогдсоноор нь Хүснэгт 1-д үзүүлэв (Улаанбаатар хотыг оруулав). Хамгийн их лицензтэй аймгаар Төв, Дорноговь, Сэлэнгэ, Өмнөговь шалгарч байгаа бол хамгийн цөөн лицензтэй аймагт Говьсүмбэр, Орхон хоёрыг тооцохоор байна. Говь-Алтай аймагт нэг ашиглалтын лицензэд 16 хайгуулын лиценз ногдож байгаа нь хайгуулын лиценз, ашиглалтын лицензийн хамгийн өндөр зөрүү болж байна. Харин дунджаар энэ тоо 5-тай тэнцэж байгаа ба Улаанбаатар хотод 2 ашиглалтын лиценз тутамд 1 хайгуулын лиценз ногдож байгаа нь ашиглалтын лиценз нь хайгуулынхаасаа илүү цорын ганц газар юм. Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрт 122 ашиглалтын лиценз олгогдсон нь Төв, Сэлэнгэ аймгийн дараа орж байгаа нь анхаарал татаж байна.

Хүснэгт 1 . Хүчинтэй лицензийн тоо, аймгаар

Харин лицензээр олгогдсон талбайг засаг захиргааны нэгжээр харьцуулан үзэхэд Өмнөговь, Дорноговь, Говь-Алтай зэрэг аймгууд бусдаасаа нилээд онцгой байгааг Хүснэгт 2-оос харж болно. 

Хүснэгт 2 . Лицензийн талбай, аймгаар
 

Ашиглалтын лиценз

Нийт 1060 ашиглалтын лиценз өнөөдөр хүчинтэй байна.

Ашиглалтын лицензтэй холбоотой зарим үзүүлэлтүүдийг Хүснэгт 3-т танилцуулав.

Хүснэгт 3 . Ашиглалтын лицензтэй холбоотой зарим үзүүлэлтүүд

1060 ашиглалтын лицензийн 462 буюу 44 хувь нь алтны ашиглалтын лиценз байна. Түүнчлэн барилгын материал, нүүрс, жонш, төмөр зэргийн лиценз давамгайлж байгааг Зураг 1-ээс харж болно.

Зураг 1. Ашиглалтын лиценз, ашигт малтмалын төрлөөр

Хамгийн том талбай бүхий ашиглалтын лицензтэй томоохон компаниудын жагсаалтыг Хүснэгт 4-т үзүүллээ. Эдгээрээс нүүрсний компаниуд томоохон талбайд ашиглалт явуулах нь зонхилж байгааг харж болно.

Хүснэгт 4 . Хамгийн том талбай бүхий ашиглалтын лицензтэй 10 компани

Нийлбэр дүнгээрээ хамгийн том талбай бүхий ашиглалтын лиценз эзэмшиж буй дотоодын компаниудыг жагсаавал Энержиресурс, Гацуурт компаниуд шалгарч байна. 

Хүснэгт 5. Хамгийн том талбай бүхий ашиглалтын лиценз эзэмшиж буй дотоодын компаниуд

Харин хамгийн олон алтны ашиглалтын лицензтэй дотоодын компаниудыг жагсаавал Гацуурт компани 24, Жамп компани 17 лиценз эзэмшиж байгаагаараа тэргүүлж байна. Бусад хамгийн олон лиценз эзэмшдэг дотоодын алтны компаниудыг Хүснэгт 6-аас сонирхоно уу. Сүүлийн хагас жилд Эрэл, Бүүргэнт компанийн алтны лицензийн тоо тус бүр 3-аар цөөрсөнийг анзаарч болох байна.

Хүснэгт 6 . Алтны хамгийн олон ашиглалтын лицензтэй дотоодын компаниуд

Алт олборлолт хамгийн ихээр явагдаж байгаа аймгуудад Сэлэнгэ, Төв, Баянхонгор, Дархан-Уул аймгууд орохоор байна. Эдгээр аймагт хамгийн олон тооны алтны ашиглалтын лиценз олгогдсон байгааг Хүснэгт 7-д үзүүлэв. Сэлэнгэ аймагт нийт алтны ашиглалтын лицензийн 28 орчим хувь, Төв аймагт 21 хувь нь хүчинтэй байна.

 Хүснэгт 7 . Хамгийн олон алтны ашиглалтын лиценз бүхий аймгууд

Харин ашигт малтмалын ашиглалт хамгийн их хэмжээнд явагдаж байгаа сумдыг Хүснэгт 8-д үзүүлсэн ба Өмнөговь аймгийн Цогтцэцийн суманд 127,764 га талбайг ашиглалтын лицензэд олгосон нь бусад сумдаас даруй 6 дахин их байгаа нь анхаарал татаж байна. Энэ нь үндсэндээ Таван Толгойн нүүрсний орд газарт ашиглалтын лиценз олгосонтой холбоотой ба Энержиресурс, Дайцуки, Таван Толгойн нүүрсний уурхай, Моринлуу, Броад зэрэг компаниудын лицензийн талбай юм. Харин 2007 оны 11 сарын байдалтай харьцуулахад Дорноговь аймгийн Өргөн суманд ашиглалтын лицензийн талбай эрс нэмэгдсэн нь Хятадын Оуяашиёоу компанид Хар Тал гэх газар нүүрсний лиценз олгосонтой холбоотой байна.

Хүснэгт 8 . Хамгийн их талбай ашиглалтын лицензэд олгогдсон сумд

Хайгуулын лиценз

Нийт 3584 хайгуулын лиценз хүчинтэй байгааг задлан авч үзье.

Хайгуулын лицензтэй холбоотой зарим үзүүлэлтүүдийг Хүснэгт 9-д үзүүлэв. 

Хүснэгт 9 . Хайгуулын лицензтэй холбоотой зарим үзүүлэлт

Хайгуулын лиценз нь томоохон талбай бүхий газар нутагт олгогддог. Нийт 43,8 сая га талбайд лиценз олгогдсоны 43,4 сая га нь хайгуулын лицензийн талбайн хэмжээ юм. Хамгийн том талбай бүхий лицензийг Ашигт малтмал, газрын тосны хэрэг эрхлэх газрын Геологийн газар 5.2 сая га талбайг хамрах 55 лицензийг өөртөө хадгалсан байдалтай байна. Хамгийн том талбайд хайгуулын лиценз эзэмшиж буй компаниудыг Айвенхоу Майнз, Гобикоул энд энержи зэрэг компаниуд 2 сая гаруй га талбайтайгаар тэргүүлж байна. Энэ хоёр компанийн лицензийн нийлбэр талбайн хэмжээ нь Сэлэнгэ аймгийн газар нутгаас бага зэрэг том юм.

Хүснэгт 10. Хамгийн том талбайд хайгуулын лиценз эзэмшиж буй компаниуд

 
Харин хамгийн том талбайд лиценз эзэмшиж буй дотоодын компаниудыг жагсаавал Булгангоулд, Содгазар гэгч компаниуд шалгарч байгааг Хүснэгт 11-т үзүүлэв.

Хүснэгт 11 . Хамгийн том талбайд лиценз эзэмшиж буй дотоодын компаниуд

Хамгийн их талбайд хайгуулын лиценз олгогдсон сумдаар Өмнөговь аймгийн Ханбогд, Дорноговь аймгийн Улаанбадрах сум шалгарч байна. Ер нь хамгийн их талбайд лиценз олгогдсон эхний 10 сум бүгд говийн бүс нутгийнх ба 6 нь Өмнөговь, 3 нь Дорноговь аймгийн сумд байгаа нь анхаарал татаж байна.  

Хүснэгт 12. Хамгийн их талбай хайгуулын лицензэд олгогдсон сумд

Улс орон

Харин гадаадын ямар улс орны компаниуд Монголын уул уурхайн салбарт хамгийн идэвхтэй ажиллаж байгааг авч үзье. Нийтдээ 30 орны компаниуд Монгол улсад ашигт малтмалын лиценз эзэмшиж байгаагийн хамгийн их буюу 3092 лицензийг Монгол улсад бүртгэлтэй компаниуд эзэмшиж байна. Энэ нь нийт лицензийн 2/3 юм. Харин ямар улс оронд бүртгэлтэй гадаад компаниуд хамгийн олон тооны лиценз эзэмшиж байгааг Хүснэгт 13-д үзүүлэв. Эдгээр орнуудаас хамгийн олон тооны лицензийг Хятад, Их Британийн Виржинийн арал, ОХУ зэрэгт бүртгэлтэй компаниуд эзэмшиж байгааг уг хүснэгтээс харж болно. Лицензийн 12 орчим хувь нь санхүүгийн “диваажин” гэгддэг гол төлөв арал улсад бүртгэлтэй компаниудын мэдэлд байгаа нь анхаарал татаж байна.  

Хүснэгт 13 . Хамгийн олон лиценз эзэмшиж буй гадаад компаниудын харъяалал

Нийт лицензийн хамрах талбай 43.8 сая га байгааг дээр дурьдсан. Энэ талбайн 49.3 хувь Монголд бүртгэлтэй компаниудын лицензэд хамарч байна. Үлдсэн хэсгийг гадаадын компаниуд эзэмшиж байгаа ба хамгийн их талбайг хамарсан лицензийг эзэмшигч улс орнуудыг Нийт талбайн 27 орчим хувийг санхүүгийн “диваажин” улсад бүртгэлтэй компаниуд эзэмшиж байна.

Хүснэгт 14. Хамгийн их талбай бүхий лиценз эзэмшигч гадаад компаниудын харъяалал

Лиценз олгогдсон огноо

Лицензийг чухам ямар өдөр олгогддогийг бүртгэлээс сонирхлоо. Нийт 4644 лицензийн зарим нь хоёр, гурван сумын нутаг дэвсгэрийг хамарсан байдаг тул тус тусад нь бичилт хийдгээс 5551 бичилт байдгийг дээр дурьдсан. Тэгвэл энэ бичилт бүрийг тусдаа лиценз гэж энэ хэсэгт авч үзлээ.

Лиценз чухам долоо хоногийн ямар өдөрт олгогдож байсныг Хүснэгт 15-д үзүүллээ. Нийт лицензийн 21.2 хувь нь Пүрэв гарагт, харин 17.6 хувь нь Лхагва гарагт олгогдсон байна. Бямба гарагт лицензийн 2.36 хувь буюу 131 лиценз, 0.5 хувь нь буюу 28 нь Ням гарагт олгогдсон нь анхаарал татаж байна.   

Хүснэгт 15 . Лиценз олгогдсон гараг

Лицензийн 30.2 хувь нь сарын эхний 10 хоногт, 33.1 хувь нь хоёрдахь 10 хоногт, үлдсэн 36.7 хувийг сарын сүүлийн 10 хоногт олгосон нь лиценз олгох ажил сарын сүүлийн өдрүүдэд илүү идэвхтэй байдгийг харуулж байна.

Лиценз чухам аль сард хэрхэн олгогдсоныг Хүснэгт 16-д үзүүлэв. Лицензийн олголтыг сараар нь задлан үзэхэд харьцангуй жигд дүр зураг ажиглагдаж байгаа ч 1, 4, 10-р саруудад харьцангуй олон лиценз олгогдсон бол 7 сард хамгийн бага тооны лиценз олгогдсон байна.

Хүснэгт 16 . Лиценз олгогдсон байдал, сараар

Лиценз чухам аль онд хэрхэн олгогдсоныг Зураг 2-т үзүүлэв. Энд зөвхөн өнөөдөр хүчинтэй лицензийн мэдээллийг танилцуулсаныг анхаарна уу. Лицензийн олголт 2000 оноос огцом өсч, 2004-06 онд оргил үедээ хүрч,  885-986 тооны лиценз жилд олгогдож байсан байна. Харин түүнээс хойш бага зэрэг буурсан ч 2008 оны эхний 4 сарын байдлаар 600 гаруй лиценз олгогдсон байгаа нь анхаарал татаж байна.

Зураг 2 . Лиценз олгогдсон байдал, оноор

Хамгийн олон лиценз олгогдсон өдрүүдийг Хүснэгт 17-д үзүүлэв. Энд мөн л өнөөдрийн хүчинтэй лицензийн хувьд гаргасан тоо ба ямар нэгэн байдлаар цуцлагдсан, хүчингүй болсон лицензийг оруулаагүй болно. Эндээс харахад 2004 оны 9-р сарын 15-ны өдөр хамгийн их буюу 47 лиценз олгогдсон ба  2002 оны 12-р сарын 28-ны өдөр буюу Бямба гариг 37 лиценз олгогож байсан нь анхаарал татаж байна.

Хүснэгт 17 . Хамгийн олон лиценз олгогдсон өдрүүд

Бусад

Зураг 3-т аймгуудын газар нутгийн хэмжээ, лицензийн тоо хоёрын хооронд ямар нэгэн уялдаа байгаа эсэхийг харуулсан ба газар нутгийн талбай том аймагт лицензийн тоо илүү байгааг харж болохоор байна. Харин Зураг 4-т аймагт олгогдсон лицензийн тоо, аймгийн хүн амын тоо хоёрын хоорондын уялдааг харуулсан байна. Хүн амын тоо цөөн байх тусам лицензийн тоо их байх хамаарал бага хэмжээнд ажиглагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл, энэ хоёр зургийг нэгтгэн авч үзвэл хүн амын нягтрал бага аймгуудад лицензийн тоо илүү их байх магадлал ажиглагдаж байна. 

Зураг 3 . Лицензийн тоо, газар нутгийн хэмжээ хоёрын харьцаа, аймгаар

Зураг 4 . Лицензийн тоо, хүн амын тоо хоёрын харьцаа, аймгаар