Naranchuluun
Чөлөөт шударга сонгууль
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
2010 оны хувьд Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийг шинэчлэх нь бодлого боловсруулагчдын зүгээс шийдлээ хүлээсэн чухал ажлын нэг байв. Гэвч УИХ-д суудалтай намууд сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх асуудал дээр санал зөрөлдөн улмаар тогтолцооны өөр өөр хувилбарыг тусгасан хоёр ч хуулийн төслийг УИХ-ын хаврын чуулганд өргөн барьсан боловч тодорхой шийдэлд хүрэлгүй 2011 онтой золголоо. Энэ хугацаанд ННФ-ын зүгээс тогтолцоог өөрчлөх төдийгээр сонгуультай холбоотой гарч ирсэн янз бүрийн бэрхшээл, зөрчлийг шийдвэрлэх боломжгүй болохыг бодлого боловсруулагчдад сануулан, улмаар цаашид сонгуулийн үйл явцыг ил тод, шударга болгоход эрх зүйн орчинд зайлшгүй шаардлагатай гэж үзсэн зарим өөрчлөлтийг тусгасан зөвлөмж бүхий бодлогын цувралыг 2010 оны эхний хагаст нийтлэн гаргалаа. Тухайлбал, 2004 оноос хойших сонгуулиудад хийсэн удаа дараагийн ажиглалт, мониторинг, бусад судалгаа шинжилгээг иш болгон сонгогчдын нэрийн жагсаалт, саналын хуудасны аюулгүй байдал, сонгуулийн хороодын бие даасан байдал зэрэг асуудлыг ардчилсан сонгуулийн олон улсын стандарт, сайн туршлагад үндэслэн хэрхэн оновчтой зохицуулах талаар тодорхой саналыг хүргэлээ. Түүнчлэн, энэ мэдээллийг бодлого боловсруулагчид, иргэний нийгмийн мэргэжилтнүүд төдийгүй олон нийтэд хүртээмжтэй хүргэх зорилгоор Монголын Үндэсний Олон Нийтийн Телевизтэй хамтран богино хэмжээний цуврал нэвтрүүлэг бэлтгэж нийтийн хүртээл болгоод байна. Нэвтрүүлгүүдийн агуулгыг 2008 онд байгуулагдсан “Шударга Сонгуулийн Төлөө Иргэний Нийгмийн Хяналт“ сүлжээний гишүүд болох Сонгогчдын Боловсрол Төв, Хүний Эрх Хөгжил Төв, Филантропи Хөгжлийн Төлөө Төв ТББ-ууд ННФ-ын дэмжлэгтэйгээр хамтран бэлтгэсэн болно.
Сонгуулийн эрх зүйн орчныг шинэчлэх хүрээнд бодлого боловсруулагчдын зүгээс дэвшүүлж буй нэг чухал өөрчлөлт нь санал тоолох процессыг автоматжуулах асуудал юм. Автомат төхөөрөмж ашиглах нь санал тоолох үйл явцад хүний оролцоог багасгаж сонгуулийн бөөний булхай буюу “санал нэмж хасах” зөрчлөөс сэргийлэх сайн талтай нь Энэтхэг гэх мэт улс орнуудын туршлагаас харагддаг. Гэвч нөгөө талаас өөрийн орны онцлогт тохирох технологийг нарийн судалж сонгох, түүнд тавигдах наад захын шаардлага, эд анги, программын баталгаажуулалт, хөндлөнгийн хяналт гэх мэт процессын нарийн чухал асуудлыг нарийвчлан бодож зохицуулахгүйгээр амархан шийдэгдэх асуудал биш юм. Үүнтэй холбоотойгоор ННФ-аас санаачлан 2010 оны тавдугаар сард болсон бүх нийтийн сонгуулиар сонгогчдынхоо саналыг автомат төхөөрөмжөөр амжилттай тоолж туршсан Филиппин улсад суралцах аялал зохион байгууллаа. 2010 оны 11 дүгээр сарын 10-12- нд болсон энэ арга хэмжээг Филиппиний Чөлөөт Сонгуулийн төлөөх Иргэдийн Хөдөлгөөн (NAMFREL)-тэй хамтран зохион байгуулсан ба Монголын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд Сонгуулийн Ерөнхий Хороо, “Шударга Сонгуулийн Төлөө Иргэний Нийгмийн Хяналт” сүлжээний гишүүд, хэвлэл мэдээллийн төлөөлөл багтлаа. Энэ арга хэмжээний үр дүнд Монголын талаас оролцогчид автомат санал тоолох машин сонгуулийн ил тод, шударга байдалд ямар үр нөлөө, үр дагавартай болох, ийм технологи ашиглахад гарч болзошгүй хүндрэлүүдээс сэргийлэх үүднээс сонгуулийн байгууллага болоод сонгуульд хяналт тавьж буй иргэний нийгмийн байгууллагууд ямар асуудлыг анхаарвал зохилтойг судалж мэдсэний зэрэгцээ Филиппинд сонгуулийн үйл явцад тавих иргэний нийгмийн хяналтыг хууль тогтоомжоороо хэрхэн зохицуулж хэрэгжүүлдэг, сонгогчдын нэрийн жагсаалт гаргах үйл явц, түүнд тавих хяналт зэрэг асуудлуудаар илтгэл сонсч, газар дээр нь судалж танилцлаа.
Дээрх үйл ажиллагаанаас гадна Шведэд төвтэй Ардчилал, Сонгуульд Туслах Олон Улсын Хүрээлэнгээс эрхлэн гаргасан “Сонгуулийн тогтолцооны бүтэц, зохион байгуулалт” номыг орчуулан олон нийтийн хүртээл болгоод байна. Энэ номд 1990-ээд оноос хойш дэлхий даяар эрчимтэй өрнөсөн бүх нийтийн, чөлөөт сонгуулийн тогтолцоог хөгжүүлэхэд гарсан ололт амжилт, алдаа дутагдал, сонгуулийн тогтолцооны улс төр, нийгэмд үзүүлэх нөлөө, эерэг, сөрөг талыг сонирхолтой жишээ баримтад тулгуурлан энгийн ойлгомжтой тайлбарласан бөгөөд хэвлэгдсэн цагаасаа хойш 10 гаруй хэлээр орчуулагдан дэлхий олон орны уншигчдын хүртээл болжээ. Түүнчлэн энэхүү номыг зохиогчдын нэг болох Австралийн Үндэсний Их Сургуулийн профессор Бэнжамин Райлиг 2010 оны тавдугаар сард НҮБ-ын Хөгжлийн Хөтөлбөрийн урилгаар Монголд зочлох үеэр “Монгол Улсын сонгуулийн тогтолцооны шинэтгэл” сэдэвт уулзалт ярилцлага зохион байгуулж судлаачид, иргэний нийгмийн төлөөллийг урьж оролцуулан хэлэлцүүлэг өрнүүллээ.
Монгол Улс 1990 оноос хойш УИХ-ыг сонгох сонгуулийн тогтолцоогоо нэг бус удаа өөрчилсөн түүхтэй. Сонгуулийн тогтолцоог ийнхүү удаа дараа өөрчлөх болсон нэг шалтгаан нь тухайн тогтолцооны үзүүлж болох нөлөө, давуу болон сул талыг сайтар судалж, улс орныхоо нийгэм, улс төрийн нөхцөл байдал, цаашдын хөгжлийн төлөвт тохируулан зөв сонголт хийх асуудалд тулхтай хандаж тэр бүр чадаагүйтэй холбоотой. Үүний нэг тод жишээ нь 2008 оны УИХ-ын сонгуулийг олон мандаттай тойрог бүхий олонхийн тогтолцоогоор зохион байгуулсан явдал юм. Олон улсад багц саналын тогтолцоо гэж нэрийддэг уг тогтолцоог улс төрийн нам огт байхгүй буюу маш сул хөгжсөн орнууд сонгож авдаг байна. Харин улс төрийн намын институцийг хөгжүүлэх гэж эрмэлзэж буй орнуудын хувьд үүнээс татгалзсан жишээг Тайланд, Филиппин зэрэг олон орноос харж болно. Сонгуулийн тодорхой тойрогт нэг намаас нэр дэвшигчид өөр хоорондоо өрсөлдөн хагарал зөрчил үүсэх, хүч тарамдахад хүргэдэг нь энэ тогтолцооноос зайлсхийх гол шалтгаан болдог ажээ. Түүнчлэн сонгогчдын санал олноор гээгдэх явдал ч түгээмэл ажиглагддаг. Энэ мэтчилэн 2008 оны сонгуулиар өмнөх тогтолцооны олон сул талыг давтсан төдийгүй улам дордуулсан байдал ажиглагдсан билээ.
УИХ-аас энэ удаад сонгуулийн хуулийг өөрчлөхдөө зөвхөн УИХ-д суудалтай цөөн намын хүрээнд ярилцан шийдвэрлээд өнгөрөх бус олон талын мэдээлэлтэй оролцоонд үндэслэн улс орны хөгжлийг урагшлуулах тогтвортой, хяналттай, ард түмний хүсэл зоригийг бүрэн илэрхийлсэн төр засаг бүрэлдэх нөхцлийг хангасан, урт хугацаанд тогтвортой хэрэгжих шийдэлд хүрнэ гэж найдаж байна. Цаашид ННФ сонгуулийн чиглэлээр ажиллах судлаачид, иргэний нийгмийн байгууллагуудын чадавхийг бэхжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэхийн сацуу сонгуулийн маргаан шийдвэрлэх үйл явц, сонгуулийн кампанит ажлын санхүүжилтийн ил тод байдал зэрэг сонгуулийн үйл явцтай холбоотой чухал асуудлаар судалгаа шинжилгээ хийн шийдвэр гаргах үйл явцыг мэдээллээр хангахад хувь нэмрээ оруулан ажиллахаар төлөвлөж байна.
