Танилцуулга

Нээлттэй Нийгэм Форумын 2005 оноос эхлэн хэрэгжүүлж буй төрийн бус байгууллагуудад зориулсан мониторингийн тэтгэлэгт хөтөлбөрт нийт 86 байгууллага хамрагдаж төсөв, уул уурхай, нийгмийн халамж, төрийн үйлчилгээ зэрэг тодорхой асуудлуудаар 105 төсөл хэрэгжүүлж, мониторинг хийжээ. Хөтөлбөрийн хүрээнд оролцогч байгууллагуудад зориулсан чадавхи бэхжүүлэх арга зүйн сургалтыг жил бүр цуврал хэлбэрээр зохион байгуулж ирсэн нь энэ асуудлаарх мэдээлэл, нөөц эх сурвалж хомс нөхцөлд иргэний нийгмийг идэвхижүүлэх, мониторингийн арга барилд суралцах, нэг чиглэлд тогтвортой ажиллан туршлага хуримтлуулахад нь чухал хувь нэмэр болж байна.

Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх явцад төрийн үйл ажиллагааны ил тод, хариуцлагатай байдалд иргэний нийгмийн зүгээс хөндлөнгийн хяналт тавих талаар чамгүй ахиц дэвшил, өөрчлөлт гарч байна. Тухайлбал, хэдэн жилийн өмнөхтэй харьцуулахад мониторинг, нөлөөллийн чиглэлээр ажиллаж байгаа байгууллагуудын тоо эрс нэмэгдсэн төдийгүй үйл ажиллагаа нь улам бүр эрчимжсээр ирлээ. Үүнтэй зэрэгцэн 2010 оноос эхлэн Ази, Номхон Далайн Бүсийн Нийгмийн Хариуцлагын Нэгдсэн Сүлжээ, Швейцарийн Хөгжлийн Агентлаг, Дэлхийн Банк гэх мэт бүсийн болон олон улсын байгууллагууд нийгмийн хариуцлага, нөлөөллийн чиглэлээр ажиллаж буй төрийн бус байгууллагуудад санхүүгийн болон арга зүйн дэмжлэг үзүүлж эхлээд байна. Донор, олон улсын байгууллагуудаас гадна төрийн зүгээс ч гэсэн энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй иргэний нийгмийн байгууллагуудад таатай эрх зүйн орчныг бий болгоход анхаарч энэ талаар иргэний нийгэмтэй зөвлөлдөх ажлыг 2010 онд эхлүүлээд байгаа билээ.  Монгол Улсын Засгийн газраас  2010 оны нэгдүгээр сарын 13-ний өдөр 11-р тогтоол гарган “Яам болон аймаг, нийслэлийн Засаг дарга, Засаг даргын Тамгын газрын үйл ажиллагаанд хяналт-шинжилгээ хийх, үр дүнг үнэлэх журам"-ыг шинэчлэн баталсан бөгөөд үүнд төсөв санхүү, тендерийн ил тод байдлыг шалгах 7-10 тодорхой шалгуур үзүүлэлтийг зааж тусгасан нь төрийн байгууллагын үйл ажиллагааны ил тод байдлыг хангахад чиглэсэн нэг чухал нэмэлт хөшүүрэг боллоо.

2010 онд Мониторингийн тэтгэлэгт хөтөлбөрт 34 байгууллага хамрагдаж хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн эрхийн хэрэгжилт, орон нутгийн төсвийн зарцуулалт, тендер, газар олголт, шүүхийн ил тод байдал, Засгийн газрын тусгай сангуудын зарцуулалт, боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн халамжийн үйлчилгээний хүртээмж зэрэг сэдвээр мониторинг хийлээ. Эдгээрээс жишээ болгон дурдахад Өвөрхангай аймгийн Орон Нутгийн Санаачилга ТББ тус аймагт төрийн зарим чиг үүргийг төрийн бус байгууллагаар гэрээлэн гүйцэтгүүлэхэд гарч буй сонирхлын зөрчлийн асуудалд мониторинг хийж, улмаар төрийн албан хаагч өөрийн дүүгийн байгуулсан ТББ-тай гэрээ хийн хуурамч бичиг баримт бүрдүүлж нийгмийн халамжийн төсвөөс 20 гаруй сая төгрөгийг завшсан ноцтой баримтыг илрүүлэн орон нутгийн иргэдэд мониторингийн хүрээнд мэдээлсэн байна. Дорнод аймгийн Нийгмийн Дэвшил Эмэгтэйчүүдийн Хөдөлгөөний салбар зөвлөлөөс “Хөгжилд гарц – Төсөвт хяналт”  төслийн хүрээнд нутгийн иргэдийн хандиваар бүрдүүлдэг аймгийн хөгжлийн сангийн зарцуулалтад мониторинг хийж,  уг сангийн хөрөнгийг үр ашигтай зарцуулах, зориулалт, хяналтыг тодорхой болгохтой холбоотой заалтуудыг холбогдох журамд нэмж тусгуулахаар Иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралтайгаа хамтран ажиллаж байна.  Монголын Хөрөнгийн Зах Зээлийн Холбоо ТББ-аас 2005-2009 онд хэрэгжсэн 40,000 орон сууц хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд мониторинг хийсэн ба уг хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд Засгийн газраас оруулсан хөрөнгө оруулалт төлөвлөж байснаас хэд дахин бага, иргэдэд олгосон орон сууцны зээлийн хэмжээ нийт төлөвлөсөн дүнгийн дөнгөж найман хувь байсан, дээр нь уг хөтөлбөрийн хүрээнд баригдсан зарим орон сууцны чанарт үйлчлүүлэгчид сэтгэл ханамж муутай, тендерийн үйл явц ил тод биш байсан зэрэг олон дутагдал байсныг баримт нотолгоонд үндэслэн илрүүлж зохих талуудад танилцуулаад байна.

2010 онд хөтөлбөрийн зүгээс хөдөөд ажиллаж буй ТББ-уудын чадавхийг бэхжүүлэхэд онцгойлон анхаарч ажилласан бөгөөд нийт 13 аймгаас 17 байгууллага хөтөлбөрт  оролцсон нь өмнөх онуудтай харьцуулахад хамгийн өндөр үзүүлэлт байлаа. Гэвч Баян-Өлгий, Увс, Сэлэнгэ, Баянхонгор, Дорноговь зэрэг хэд хэдэн аймагт өнөөг хүртэл хөтөлбөрийн хүрээнд төсөл хэрэгжсэн тохиолдол байхгүй байгаа бөгөөд 2011 онд эдгээр аймагт хүрч ажиллах, үүнд Улаанбаатарт болон орон нутагт мониторинг, нөлөөллийн чиглэлээр тогтвортой үйл ажиллагаа явуулж буй туршлагатай зарим иргэний нийгмийн байгууллагуудыг татан оролцуулж, хамтран ажиллах санаачилга гарган хэрэгжүүлж эхлээд байна.

Иргэний нийгмийн зүгээс төрд тавих хөндлөнгийн хяналтыг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэхийн сацуу цаашид төрийн бус байгууллагуудын нийгэмд үзүүлэх үр нөлөөг нэмэгдүүлэх, тогтвортой хөгжлийг хангах эрх зүйн таатай орчныг бий болгох нь чухал болохыг ННФ-ын зүгээс анхаарч 2010 онд төрийн бус байгууллагын тухай хуулийг шинэчлэх ажлын хэсэгт дэмжлэг үзүүлж ажиллалаа.

Төрийн бус байгууллагын эрх зүйн орчны шинэчлэлийн хүрээнд ТББ-ууд татварын орлогоос тогтмол санхүүжүүлэх оновчтой механизмыг бий болгох, нийтэд ашиг тустай үйл ажиллагаа явуулдаг төрийн бус байгууллагад хандив өргөсөн аж ахуйн нэгж, бизнесийн байгууллагад татварын тодорхой хөнгөлөлт үзүүлдэг байх, одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй даатгалын хуульд зарим өөрчлөлт оруулах гэх мэт чухал өөрчлөлтүүд яригдаж буй бөгөөд ННФ саналаа нэмэрлэхийн сацуу Ардчиллын Төлөө Дэлхийн Хөдөлгөөн, Ашгийн бус байгууллагын тухай хуулийн олон улсын төвийн мэргэжилтнүүдийн саналыг авах, хуулийн төслийн ажлын хэсгийн гишүүд болон ТББ-уудад танилцуулах ажлыг 2010 онд тус тус зохион байгуулав.

Цаашид төрийн бус байгууллагуудыг татварын орлогоос санхүүжүүлэх талаарх олон улсын сайн туршлагыг харьцуулан судлах, Монголд тохирох загварыг олж тогтоох зорилгоор энэ сэдвээр олон улсын мэргэжилтнүүдийг оролцуулсан семинар зохион байгуулахаар төлөвлөн ажиллаж байна.

Монгол Улсын иргэд Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхийнхээ дагуу төрөөс гаргаж буй бодлого, шийдвэрийн талаар санал шүүмжлэл, байр сууриа илэрхийлэн оролцох үр дүнтэй суваг механизмыг бий болгох, холбогдох эрх зүйн орчныг сайжруулах чиглэлээр ННФ 2004 оноос хойш идэвхтэй ажиллаж буй билээ. 2010 онд энэ чиглэлээр гарсан чухал ахиц дэвшлийг дурдвал УИХ-аас шинэчлэн баталсан УИХ-ын хуралдааны дэгийн тухай хуульд Байнгын хороод хэлэлцэх асуудлуудаараа нээлттэй сонсгол хийж олон нийтийн саналыг сонсч байх тухай шинэ бүлэг заалтыг оруулсан явдал юм.  Энэ нь иргэний нийгмийн хувьд УИХ-аас гарч буй бодлого шийдвэрт нөлөө үзүүлэх шинэ суваг механизм, боломжийг бий болгож байгаа ба цаашид ННФ-ын зүгээс хэрэгжилтийг хангахад анхаарч ТББ-уудтай хамтран тодорхой ажил хийхээр төлөвлөж байна. УИХ-аас гадна орон нутгийн түвшинд иргэдийн хурлын дэргэд Иргэний танхим байгуулах буюу бусад механизмаар дамжуулан шийдвэр гаргах тодорхой асуудлаар иргэдийн санал бодлыг сонсох шинэлэг санаачилга цөөн боловч гарч байна. ННФ-ын зүгээс эдгээр санаачилгыг дэмжих, туршлагатай төрийн бус байгууллагатай хамтран иргэдэд мэдээлэл өгч, шинэ оролцооны механизмыг байнга ашиглаж дадахад туслалцаа үзүүлэхээр төлөвлөж байна.

Шийдвэр гаргах үйл явцад иргэдийг оролцуулах чиглэлд ийнхүү ахиц дэвшил гарч буй ч нөгөө талаас иргэдийн идэвхтэй оролцооны чухал үндэс суурь болдог мэдээллийн ил тод байдал хүндрэлтэй асуудал хэвээр байна. 2010 онд ННФ-ын мониторингийн тэтгэлэгт хөтөлбөрт оролцсон хэд хэдэн иргэний нийгмийн байгууллагыг оролцуулан төрийн байгууллагаас мэдээлэл авахад тулгарч буй бэрхшээлийн талаар судалж үзэхэд дараахь дүр зураг харагдаж байлаа.

Саяхан Монгол Улсын Засгийн газраас боловсруулсан Мэдээллийн ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрх, эрх чөлөөний тухай хуулийн төслийг УИХ-аар хэлэлцүүлэхээр өргөн бариад байна.  Өмнө нь үүнтэй төстэй хуулийг 2004, 2007 онуудад УИХ-д өргөн барьж байсан ч  нууцтай холбоотой хуулиудтай хамтад нь авч үзэх гэх мэт шалтгаанаар удаа дараа батлагдахгүй буцаж байлаа. ННФ  иргэдийн мэдээлэл авах эрх, эрх чөлөөг баталгаатай хангах эрх зүйн орчныг бий болгоход шаардлагатай судалгаа, мэдээллээр бодлого боловсруулагч, сонирхогч талуудыг хангахад байнга анхаарсаар ирсэн бөгөөд 2010 онд бодлогын судалгааны тэтгэлэгт хөтөлбөрийнхөө хүрээнд иргэдийн мэдэх эрх ба Монгол дахь төрийн нууцын зохицуулалт, түүнчлэн мэдээллийн эринд нууцын асуудлаар олон улсад барьж буй жишиг, хандлага  гэсэн сэдвээр хоёр судалгаа хийгдээд байна.

Стратегийн өмгөөлөл хөтөлбөрийн хүрээнд 2009-2010 онд тэтгэлэг авсан таван байгууллагаас байгаль орчныг хамгаалах, уул уурхайн үйл ажиллагааны нөхөн сэргээлтийг гүйцэтгүүлэх, шилжин суурьшигсдын бүртгэлийн асуудлыг шийдвэрлэх, гэр бүлийн хүчирхийлэлд хохирогсдыг хамгаалах, эмнэлгээр үйлчлүүлэгч иргэдийн эрхийг хамгаалах чиглэлээр өмгөөллийн үйл ажиллагаа явууллаа.

Тэтгэлэг авсан байгууллагуудад зориулж нийслэлийн захиргааны хэргийн шүүгч Ц.Цогт шүүх хуралдаанд оролцох, мэтгэлцэх дадлага сургалтыг ТББ-ын өмгөөллийн багийнханд зориулан зохион байгуулав. Түүнчлэн нөлөөллийн стратегийн сургалтыг зохион байгуулсан байна. Эдгээр сургалт нь тодорхой хэрэг маргаан дээр тулгуурлан явагдсанаараа ач холбогдолтой төдийгүй тухайн асуудлыг шийдвэрлэхэд ихээхэн ахиц өгсөн арга хэмжээ боллоо.

Стратегийн өмгөөллийн төслүүдийн ололтоос дурдвал:

“Зориг Сан”-гаас хэрэгжүүлсэн нийслэл хотод шилжин суурьшигч иргэдэд тулгарч буй иргэний бүртгэлтэй холбоотой асуудлыг тодорхой баримт жишээнд үндэслэн шийдвэрлэх зорилготой байлаа. Үүнд сонгож авсан гурван баримтын хувьд иргэдийн мэдлэг мэдээлэл хомс, төрийн албан хаагчдын хүнд суртал, тоомсоргүй байдлаас үүдэн одоогийн үйлчилж буй дүрэм журмын хэрэгжилт муу байгааг гаргаж ирсэн бөгөөд төслийн явцад дүүргийн болон нийслэлийн иргэний бүртгэлийн газрын удирдлагад дээр дурдсан саад бэрхшээлийг таницлуулж арга хэмжээ авахуулахаар шийдвэрлээд байна.

Монголын Байгаль Хамгаалах Иргэний Хөдөлгөөнүүдийн эвслээс хэрэгжүүлсэн Петрочайна Дачин Тамсаг газрын тосны хайгуулын компанийн хууль бус үйл ажиллагааг таслан зогсоох, үйл ажиллагааны явцад үүсч буй байгалийн тэнцвэрт бус байдлаас үүдэн хохирсон нутгийн иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах стратегийн өмгөөлөл төсөл нэлээд үр дүнд хүрлээ. Монгол орны зүүн хязгаарт газрын тосны хайгуулын лицензээр олборлолт хийж байгаа байдал, байгаль орчинд учирч буй хор хөнөөлийн талаар багийн гишүүд олон нийтийн хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулан мэдээлсний зэрэгцээ Мэргэжлийн Хяналтын Газар, Газрын Тосны Газар зэрэг төрийн байгууллагад хандан, газрын тосны асуудлаар төрийн зохицуулалт сул байгааг тодорхойлж газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын ажлын хэсэгт оролцон ажиллаж байна. Тус салбарт олон талын нарийвчилсан эрх зүйн зохицуулалт байхгүйгээс байгаль орчин сүйрэх, улмаар иргэдийн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрх зөрчигдөж байгааг баримтаар харуулж чадсан нь төслийн томоохон ололт болж чадсан байна.

Бусад төслийн хувьд тодорхой хэргүүд шүүхийн шатанд явж байгаа бөгөөд гэр бүлийн хүчирхийллийн хохирогчдыг хамгаалах механизм байхгүйгээс хохирогчид өөрсдөө эргэж ялтан болох хандлага их байгааг Хүчирхийллийн Эсрэг Үндэсний Төв өөрсдийн судалгаанд үндэслэн гаргаж тавьсан бөгөөд Цагдаагийн Ерөнхий Газартай хамтран энэ талын зохицуулалтыг сайжруулах улмаар гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас гэмт хэрэг үйлдсэн иргэдийн эрх зүйн байдлыг сайжруулах өмгөөллийн үйл ажиллагаа хэрэгжүүлж байна.

Монголын Хуульч Эмэгтэйчүүдийн Холбооноос эмнэлгээр үйлчлүүлэх явцдаа эмнэлгийн ажилчдын буруутай үйл ажиллагаанаас үүдэн хохирсон иргэдийн хохирлыг барагдуулах улмаар эмнэллгийн ажилтны хариуцлагыг нэмэгдүүлэх, нөхөн төлбөр олгох механизм бий болгох чиглэлд стратегийн өмгөөлөл хийж байна.