Монгол айл гэрийн хөгжлийн тулгамдсан асуудлууд

Социологийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Х. Гүндсамбуу

XX зуунд Монголын нийгэмд хувьсгалт өөрчлөлтүүд, бас эмгэнэлт үйл явдлууд олонтоо тохиолдсон ч улс үндэстнээ мөхлийн замаас гаргаж, хүн амаа 1900-2002 онд 636.7-оос 2475.4 мянган буюу 3.9 дахин нэмэгдүүлэн, ардчилал, зах зээлийн зам дээр эргэлт буцалтгүй гарчээ. 1918, 1935, 1944, 1956, 1963, 1969, 1979, 1989, 2000 онд явагдсан хүн амын тооллогоос Монголын хүн ам хэрхэн өссөнийг харвал, 1918-1935 он буюу 17 жилд 90.7 мян.хүн (14%), 1935-1944 он буюу есөн жилд дөнгөж 20.9 мян.хүн (2.8%), 1944-1956 он буюу 12 жилд 86.4 мян.хүн (11%)-ээр өсч, жилийн дундаж өсөлт нэг хувьд хүрэхгүй байлаа. Харин 1956-1963 он буюу долоохон жилд 171.6 мян.хүн (20%), 1963-1969 он буюу зургаан жилд 180.5 мян.хүн (18%), 1969-1979 онд буюу 10 жилд 367.4 мян.хүн (33%), 1979-1989 онд 449 мян.хүн (28%), 1989-2000 онд 329.5 мян.хүн (16%)-ээр тус тус өсчээ. Эндээс үзэхэд манай улсын хүн амын өсөлт 1970, 1980-аад оны заагт оргил үедээ хүрч, одоо эргээд буурах тийшээ хандаж байна.

Монгол Улс сая хүнтэй болохын тулд өнгөрсөн зуунд 63 жилийн нүүр үзсэн бол хоёр дахь сая хүнтэй болоход харин тав, зургаан жил л шаардагдсан юм. Дал, наяад оны өөдрөг бөгөөд дэврүүн прогнозоос үзэхэд өдийд гурван сая хүнтэй болчихмоор байлаа. Гэтэл хүн амын нөхөн үйлдвэрлэлийн хэв маяг өөрчлөгдөхийг, төрөлт буурахыг, казакууд нүүхийг тэр үед хэн нь ч төсөөлөөгүй. Мөн ардчилсан хувьсгал болох, зах зээлд шилжих, хүний эрх, тэр дундаа оршин суух эрхээ эдлэн ард иргэд хот руу хоёр дахь "их нүүдэл" хийх, гадаад руу олон мянгаараа цагаачлах тухай асуудал хэний ч толгойд орж байсангүй.

 Монголын өнөөгийн айл гэрийн хөгжлийн онцлог шинжүүд:

Нийт хүн амын ба айл гэрийн өсөлтийн харьцаа (хувиар)

1956-1969 хүртэл хүн амын өсөлтөөс айл гэрийн өсөлт хоцорч, өөрөөр хэлбэл хүүхдийн өсөлт зонхилж, айл гэр өнөржиж байсан бол 1969-1979 оны хооронд хүн амын айл гэрийн өсөлт бараг тэнцүү болжээ. Түүнээс хойш хүн амын өсөлтөөс айл гэрийнх нь 10 нэгжээр илүү буй нь гэрлэлтийн насныхны нөөц нэмэгдсэний үр дүн юм. Гэхдээ 20-39 насныхан буюу гэрлэлтийн насныхан 1979-1989 онд 60 хувиар, 1989-2000 онд 35 хувиар өссөнийг бодолцох юм бол хүн амын өсөлтийг айл гэрийнх гүйцэхээ больж, гэрлэлт оройтох, гоонь болон нөхөргүй эмэгтэйчүүдийн өрх олшрох, гадаадынхантай гэрлэх болсныг илэрхийлнэ. Иймд эрт гэрлэлтийг урамшуулж чадахгүй юмаа гэхэд ид насныхны гэрлэлтийг тогтонги болгох, урамшуулах, бэхжүүлэх талаар төрийн бодлого боловсруулж, хэрэгжүүлэх нийгмийн захиалга, эрэлт шаардлага хэдийнээ бий болжээ.

Нэг талаас залуучуудын боловсрол, мэргэжил эзэмшилт, нөгөө талаас
хотжилын үйл явцаас шалтгаалан тэдний гэрлэх нас хожуусах хандлага гүнзгийрч
байна. 1956 онд 20-24 насны эрэгтэйчүүдийн 26.7; эмэгтэйчүүдийн 65.5 хувь нь
гэрлэсэн байсан бол 2000 онд харьцуулах үзүүлэлт 29.3:48.7 болжээ. Ийнхүү
эмэгтэйчүүдийн гэрлэлт илт хожуусах болов. Хожуу гэрлэлт нь ууган хүүхдийн
орой төрөлт, цөөхөн хүүхдийг нөхцөлдүүлж, ууган, отгон хүүхдийн хоорондын зайг
багасгаж байна.

Ам бүлийнх нь тоогоор айл гэрийг гоонь, дан, цомхон, өнөр хэмээн бүлэглэвэл дараахь байдлаар өөрчлөгдөж ирэв.

 Өрхийн бүрэлдэхүүн (хувиар)

Хүснэгтээс үзэхэд нэгт, өнөр гэр бүлийн хувийн жин 1979 он хүртэл өсч, бараг таван өрхийн нэг нь болсноо одоо дөрвөн өрхийн нэг болжээ. Хоёрт, эцэг эх нь хүүхдүүдтэйгээ амьдардаг нуклеар буюу нэг үеийн цомхон гэр бүл байнга зонхилж байсаар одоо тавны гурван хувьд дөхөж очжээ. Гуравт, "хоосон үүр" гэгдэх ахмад юмуу шинэхэн хүүхэдгүй айл гэрийн хувийн жин 1956 онд 18.0 нэгж байснаа одоо 10.6 болжээ. Дөрөвт, ганц биеэрээ гоонь амьдрагчид арван өрхийн нэг нь байснаа өдгөө 6.5 нэгж хүртэл буурсан нь олзуурхууштай зүйл юм.

Хүйсийн тэнцвэргүйдэл нийгмийн хүчин зүйлсээс хамааран улам ихсэж байгаа юм. Өнөөдөр Монгол их дээд сургуульд суралцагчдын жараас доошгүй хувь нь эмэгтэйчүүд суралцаж ирснээс үүдэн боловсролынхоо төвшингөөр эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдийг гүйцээд зогсохгүй түрүүлэх болов. Харьцангуй өндөр боловсролтой эмэгтэйчүүдэд тэднээс бага боловсролтой эрчүүд чамлагдаж, улмаар үл тоогдож, гологдож байна. Энэ нь эмэгтэйчүүдийн эх орондоо өрх тэргүүлсэн эмэгтэй байх уу, эсхүл гадаадын хүнтэй суух уу гэсэн сонголтод хүргэж байна. Мөн түүнчлэн манайд амьдрал хүнд, цалин хөлс бага, орон сууц хүрэлцээгүй байгаа нь хэн нэгэн гадаадынхантай гэрлэх түгээмэл шалтаг болж байна. Эрэгтэйүүд хэнэггүй гудиггүйгээсээ төдийгүй архинд орох, гэмт хэрэгт үйлдэх, осол аваарт өртөх зэргээс шалтгаалан гэрлэлтийн насныхны хүйсийн тэнцвэргүйдлийг улам ихэсгэдэг.

Монголын өнөөгийн айл гэрийн харилцаанд бэлэвсрэлт ул мөрөө үлдээж
байна. Хүн амын 2000 оны тооллогын дүнгээс үзэхэд 97.4 мянган хүн бэлбэсэн
байгаагийн 54.7 мянга нь хотод, 42.7 мянга нь хөдөөд оршин суудаг. Бэлбэсэн
эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдээсээ 3.6 дахин олон байгаа нь эрэгтэйчүүд хүнд хүчир
ажлыг нугалдаг, биеэ гаргуунд нь гаргадаг, осол эндэлд өртдөг, хүн амины хэргийн
золиос болдог зэрэгтэй холбоотой.

Манай улс гэр бүл цуцлалтаараа, тэр дундаа Баян-Өлгий аймагт бүр ч бага.
Гэвч сүүлийн жилүүдэд салалт нэмэгдэж, 24.0 орчим мянган хүн гэр бүлээсээ салж сарнижээ. Энэ нь зарим хүнд цөөхөн мэт санагдаж болно, гэхдээ л Говьсүмбэр аймгийн хүн амаас хоёр дахин их гэдгийг бодолцууштай. Зарим нэг судалгаанаас үзэхэд гэр бүл салалтад архи уух, гэр бүлийн хүчирхийлэл, дарамтад өртөх, хардах, хадмуудтайгаа таарахгүй байх, мөн цөөнгүй тохиолдолд итгэл эвдэн хэн нэгнийхээ араар тавих, "дөчин насны хямралд" орох, бэлгийн харилцааны байдал юмуу үргүйдлээс болох шалтгаан зонхилж байна. Гэвч салалтын талаар бие даасан тулхтай судалгаа хийгдээгүй юм.

Мөн саланги, тусдаа амьдрагчид цөөнгүй. Тэд тоогоороо 17.8 мянга, гэсэн ч
есөн мянга шахам айл иймэрхүү амьдралтай болжээ. Энд ажил төрлийн, оршин
суугаа газрын учир холбогдол байгаа нь эргэлзээгүй. Гэхдээ л нэг гэрт багтахаа
больж тусдаа амьдрахыг илүүтэйд үздэг. Зарим нь нэр төрөө, нөгөө хэсэг нь үр
хүүхдээ бодож бүрмөсөн салалгүй, төрд данстай хэвээрээ байх нь хэн хэндээ
өлзийтэй байдаг бололтой. Бутач хүүхэд бүхий эмэгтэйчүүд тэргүүлсэн өрх бол манай өнөөгийн айл гэрийн парадокс юм. 2002 оны статистикийн мэдээллээр эмэгтэйчүүд тэргүүлэгчтэй өрх 61.8 мянган өрх байгаа нь нийт өрхийн 10.9 хувьтай тэнцэнэ.

Хүүхэд бол айл гэрийн аз жаргалын дээд, удам залгах ирээдүй билээ. 2002 оны статистик эмхтгэлийг сөхвөл шинээр төрсөн 46.7 мянган хүүхдийн 68.9 хувийг бүрэн ба бүрэн бус дунд боловсролтой эхчүүд төрүүлдэг. Тэн хагас шахуу нь хотод төрдөг (хотын хүн амын хувийн жин 57.4%), 20.2 хувийг нь гэрлээгүй эхчүүд, 14.1 хувийг баталгаагүй гэр бүлтэй эхчүүд төрүүлдэг байна. Мөн онд бүтэн өнчин хүүхэд 4.7, хагас өнчин хүүхэд 4.3, үрчилсэн хүүхэд 1.3 мянга байв. Харин 46.7 мянган эх 46.7 мянган хүүхэд төрүүлжээ. Гэтэл манайхан малын ихрээ ярьдаг, хүүхдийнхээ ихрийг тоодоггүй, малаа жил бүр тоолдог мөртлөө хүнээ арваас арван нэгэн жилд тоолдог нь гайхалтай. Үнэндээ монголын нийгмийн хүн ам зүйн хамгийн өнөр бүлэг хүүхдийн том бодлого шилжилтийн жилүүдэд гурван мянгын дотор эргэлдэж байсан траншейны буюу "тэнэмэл" хүүхдийн бодлогоор солигдож, практик болон хэрэгжсэн юм. Өнөөгийн монголд хүүхдийн том бөгөөд даацтай бодлого алга, харин сонгогчийн сэтгэлийг уярааж, итгэлийг олох гэсэн "Эх орон-Ардчилсан холбоо" эвслийн сонгуулийн хөтөлбөрийн хүүхэд бүрийн 10000, МАХН-ын шинээр төрсөн хүүхдийн 100000 төгрөгийн амлалт л байна. Тэгээр нь эвслийн засгийн газрын бодлого хэрхэн суух нь одоохондоо бүрхэг байна.