Бид Нийгмийн Даатгалын Шимтгэлд хэр их мөнгө төлдөг вэ?

МУИС-ийн багш Ц.Болд

Төр буй дор татвар буй гэдэг. Түүнчлэн татвар бол луйвар мөн гэж үзэх хүмүүс ч бий. Цаашилбал татварын дарамт их байгаа, татварыг нэг шатлалд шилжүүлнэ, татварын хэмжээг бууруулна гэх мэтчилэн яриаг та бид өдөр тутам л сонсож байгаа. Зарим судлаачид болон олон улсын байгууллагынхны тооцоогоор манайд татварын ачаалал 45 түүнээс дээш хувьтай, зарим тооцоогоор бол 70% ч хүрдэг байна. Татварын олон янз хэлбэр, олон давхар үйлчилдэг татварын систем бий бөгөөд энэ нийтлэлд тэдгээрийн талаар биш, татвар гэж нэрлэгддэггүй мөртлөө татвараас илүү их дарамт болж байгаа тэр зүйлийн талаар хөндөхөөр зорилоо.
 
Одоо мөрдөгдөж буй нийгмийн даатгалын хуулиар бол иргэд цалин болон түүнтэй адилтгах орлогын 10%-ийг нийгмийн даатгалын шимтгэлд төлдөг. Харин байгууллага ажиллагсдыг илүү харж үзэх ёстой бөгөөд тухайн иргэний төлсөн шимтгэл дээр нэмж 19 хувийг төлөх учиртай ажээ. Эдгээр нь нийлээд 29% хувь болж байгаа нь бидний орлогын бараг гуравны нэг болж байгаа юм. НДШ 29% байгаа нь орлогын албан татвараас ч, элдэв бусад татвараас ч өндөр байна. Энэ нь даатгал нэртэй боловч ажил эрхэлж буй иргэдээсээ, хөдөлмөрийн чадвартай хүн амаасаа дайчлан авч буй татвар болсон байна. Бид орлогынхоо гурав хуваасны нэгтэй тэнцэх ийм их хэмжээний мөнгийг НДШ –д төлөөд юуг хүсэн хүлээж байгаа билээ. Олон жилийн дараа өндөр насны тэтгэвэрт гарч гар газар хөл хөсөр амран сууж улсаас тэтгэвэр хэмээх мөнгийг зүгээр аван сууж төр засгаар тэжээлгэхийн тулд уу?  Yгүй.

Монголын чөлөөт ахмадын холбооны тэргүүн Ч.Баасан, бүтэн жилийн турш тэтгэврийн зөрүүг арилгуулах, тэтгэврийн доод хэмжээг болон тэтгэврийн нийт хэмжээг бүхэлд нь нэмүүлэхээр тэмцэж, хүмүүст (тэр дундаа ахмадууддаа) муу хэлүүлэн, эрх баригчдад чичлүүлэн, цагдаад баривчлагдаж хоригдох хүртлээ явахыг бодоход тэтгэвэр нь тэдэнд хангалтгүй, тэтгэвэр авах нь бидний ирээдүй биш ажээ. Уучлаарай бид ирээдүйд тэдний араас ормооргүй байна. НДШ бидний ирээдүйн баталгаа биш юм бол тэр асар их мөнгө хаашаа ордог вэ? НДШ-ийн орлого жилд хичнээн төгрөг болдог, хичнээн хүн төлдөг, хэрхэн зарцуулдаг, ажиллагсад дунджаар хэдэн жил ажилладаг НДШ төлдөг, өндөр настнууд дунджаар хэдэн жил тэтгэвэр авдаг вэ? гэх мэтчилэн олон асуулт урган гарна.
           
Доорх хүснэгтэнд өнөөгийн төрийн үйлчилгээний ажилчдын цалингийн сүлжээний доод жишиг байна.  

            Энэ нь зөвхөн доод жишиг бөгөөд энэ нь ажилласан жил болон ур чадвар, зэрэг цол, дадлага туршлагаас хамааран нэмэгдэнэ. Энэ мөнгө хэрхэн өсөн нэмэгддэг болохыг, бид НДШ-д хэр их мөнгө төлдөг болохыг ойлгохын тулд дараах тооцоог хийж үзье.
Нийгмийн даатгалын хуулиар 20 жил хөдөлмөрлөж НДШ төлсөн эмэгтэй эрэгтэй хэн ч атугай өндөр насны тэтгэвэр хүртэх эрхтэй ажээ. Yүнээс цөөн жил ажилласан иргэд хувь тэнцүүлсэн тэтгэвэр авдаг. Иймээс бүрэн тэтгэвэр авагчид маань дор хаяж 20-25 жил ажилладаг гэж ойлгож болохнээ.

Хэрэв хүн 24 настайдаа сургууль төгсөж ажил эрхэлж эхэлдэг гэвэл эрэгтэй хүн 60 хүртлээ 36 жил ажилладаг, эмэгтэй хүн 55 хүртлээ 31 жил ажилладаг ажээ. Яахав бүгд ингэж 31-36 жил ажилладаггүй байх л даа. Гэхдээ үүнээс ч эрт хөдөлмөрийн гараагаа эхэлсэн, 40 жил 50 жил ажилласан иргэд ч бий. Хөдөлмөрийн насны хүн амыг 15-65 насны хүн ам гэж үзвэл дээд тал нь 50 жил ажиллах ч боломжтой юм. Гэхдээ иргэд бодитойгоор дээд тал нь 31-36 жил ажиллаж НДШ төлөх боломжтой гэж үзэж болно.

1 –р бодомж. Нийт төлөх мөнгө. Хүснэгтээс харахад 20 жил төрийн үйлчилгээний сүлжээгээр цалинжсан иргэд дунджаар 6 сая 340 мянга орчим төгрөгийг НДШ-д төлдөг ажээ. 
Хүснэгт.1. Хувь хүн ба байгууллага нийтдээ 29%-ийн НДШ төлдөг.

36 жил төрийн албанд зүтгэгчдийн хувьд дунджаар 11 сая 412 мянга орчим төгрөгийг хураалгадаг байна. Өнөөдрийн төгрөгийн ханш тогтвортой гэж үзээд, өнөөгийн төгрөгийн нэрлэсэн үнээр бодож үзэхэд энэ хуримтлагдсан мөнгөний 1% орчмоор л тэтгэврийн хэмжээг тогтоодог болох нь харагдаж байна. Хуримтлагдсан мөнгөний нэг хувьтай тэнцэх мөнгийг бодож үзвэл тэтгэврийн доод хэмжээ хамгийн багадаа 45200, дунджаар 63400 байх, дээд хэмжээ нь хамгийн ихдээ 177000, дунджаар 114120 байх юм. Гэхдээ дээрх тооцоонд зөвхөн үндсэн цалинг оруулсан бөгөөд нэмэгдэл орлогуудыг огт тооцоогүй юм. Тэдгээрийг тооцвол дээрх тоо нь 2 дахин ч нэмэгдэх бололцоотой юм. Мөн төрийн үйлчилгээний албан тушаалтны цалингийн сүлжээ нь хамгийн бага үнэлгээтэй бөгөөд энд зөвхөн доод жишгийг л ашиглан тооцоог хийсэн гэдгийг санавал өнөөдрийн тэтгэвэр авагчдын тэтгэвэр бол төрөөс тэдэнд зүгээр өгч байгаа зүйл огтхон ч бус. Харин ч хуримтлуулсан мөнгөнийх нь сарын хүүтэй тэнцэх буюу түүнээс ч бага хэмжээтэй мөнгийг л сар бүр өгч байгаа ажээ.
2-р бодомж. Хугацаатай хүүтэй хадгаламж. Өнөөдөр ХАС банкны хугацаатай хадгаламжийн хүү 1.5% бөгөөд хэрэв хувь хүн өөрийнхөө НДШ-д төлсөн мөнгөний нэрийн дансыг энэ банкинд байршуулбал хэд болж өсөх боломжтой вэ?

ХАС банкны сарын 1.5 хувийн хүүтэй, хүүгээс хүү боддог хадгаламжид энэхүү 29%-ийн НДШ-ийн мөнгийг байршуулбал 36 жил ажилласан хүний мөнгө TY-1 сүлжээгээр 790 сая 739 мянга, TY-14 сүлжээгээр цалинждаг хүний хувьд 1 тэрбум 719 сая 853 мянган төгрөг болж өсөх тооцоо гарч байна. Харин эмэгтэй хүн 31 жил ажилладаг гэвэл 322 сая 904 мянгаас, 702 сая 315 мянга болж өсөх ажээ. Мэдээж хүн анх ажилд орохоосоо авахуулаад тү-14 -өөр цалинжахгүй, насаараа тү-1 зэрэглэлд ажиллахгүй нь ойлгомжтой. Дунджаар 36 жил ажилласан хүний мөнгө 1 тэрбум 108 сая 867 мянга, 31 жил ажилласан хүний мөнгө дунджаар 452 сая 815 мянга болж өсөх ажээ. Хуримтлагдсан мөнгөний нэг хувийн хүүтэй тэнцэх хэмжээний мөнгийг л сар бүр тэдний тэтгэвэрт өгдөг гэвэл доод тал нь 7 сая 908 мянган төгрөг, дээд тал нь 17 сая 200 мянган төгрөгийг сар бүр тэдний тэтгэвэрт төлөх учиртай болно. Энэ бол асар их мөнгө бөгөөд өнөөгийн тэтгэврийн хэмжээ нь түүнээс 100 дахин бага байгаа юм. Иргэд НДШ-д төлсөн мөнгөнөөсөө огтхон ч хүртэж чаддаггүй, харин түүний хүү нь болох багахан хэмжээний мөнгөний бодит боломжийн ердөө л зууны нэг хэсгийг хүртдэг байх юм.

Хадгаламжийн хүүг их л даруухнаар сарын 1% гэж үзвэл ТY-1 ээр цалинжиж байгаа хүний хувьд 36 жилийн дараа 47 сая 631 мянган төгрөг, ТY-14 сүлжээгээр цалинждаг хүний хувьд 103 сая 977 мянган төгрөг болж өснө. Нэг хувьтай тэнцэх хэмжээний мөнгийг тэтгэвэрт өгөх аргачлалын дагуу доод тал нь 476300 төгрөг, дээд тал нь 1 сая 31 мянган төгрөг авлаа гэхэд үндсэн хуримтлалдаа хэзээ ч хүрэхгүйгээр зөвхөн хүүгээр нь л амьдраад байх ажээ.

НД-ын хуулинд иргэд, нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөгчдийн мөнгийг тэдний нэрийн дансанд байршуулж, сард 0.5% -ийн хүүтэйгээр өсгөж байх учиртай ажээ. Энэ хуулийн дагуу бодсон нэрийн дансан дахь хуримтлалыг авч үзвэл тү-1 сүлжээгээр цалинжигчийн нэрийн дансны үлдэгдэл 28887726 төгрөг, үүний 1% нь 288900 төгрөг, тү-14 -өөр цалинжигчийн нэрийн дансны үлдэгдэл 62830671.5 төгрөг, үүний 1% нь 628306 төгрөг болох ажээ. Ингээд бодсон ч гэсэн өнөөгийн нөхцөлд тэтгэврийнхэн НДШ-д хураалгасан мөнгөнийхөө сарын хүүгийн дөрөвний нэгтэй тэнцэх хэмжээний мөнгийг л сар бүр хүртдэг байна. Yндсэн хуримтлал маань тэр чигтээ өөр зүйлд зарцуулагддаг болох нь ойлгомжтой байна.