Энэхүү кэйс судалгааг Нээлттэй Нийгэм Форумын дэмжлэгтэйгээр гүйцэтгэсэн бөгөөд судлаачдын боловсруулсан дүгнэлт, зөвлөмжийг энэхүү Бодлогын асуудлаар олны хүртээл болгож байна. 

Эрх зүйт төрийн үндэс нь шүүхийн хараат бус байдлыг хангах замаар хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах явдал байдаг бөгөөд шүүхийн томилгооны механизм үүнд чухал нөлөөтэй гэж үздэг.1 Учир нь шүүгчийн үнэнч, шударга, хараат бус байдал нь шүүгчийг томилох механизмтай шууд холбоотой. Хэрэв шүүгч өөрийг нь томилсон, эсхүл шүүгчийг сонгон шалгаруулах, томилох процесст оролцдог субъектүүдээс ямар нэгэн байдлаар хараат байх юм бол шүүгчийг шударга шийдвэр гаргана гэж найдах боломжгүй бөгөөд энэ байдал нь тухайн орны эрх зүйн тогтолцооны хүлээн зөвшөөрөгдөх чанарыг бүхэлд нь доош татдаг аюултай.

Тус судалгааны ажлын зорилго нь шүүхийн бүтэц, тогтолцоог бүхэлд нь шинэчилж шүүхийг тойргийн зарчмаар байгуулсан нь өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй манай орны хувьд хөдөө, орон нутагт амьдарч буй иргэд хөндөгдсөн эрх ашгаа хамгаалуулахаар шүүхэд хандах, шударга шүүхээр шийдвэрлүүлэх эрхээ эдлэх нөхцөлийг хэрхэн хангаж байгааг тодруулах, мөн шүүхүүдийн харилцан адилгүй ажлын ачааллыг тэнцвэржүүлэх, шүүгч хэргийн төрлөөр дагнан мэргэших, шийдвэрийн чанарыг сайжруулах зорилгоор шүүхийг дагнан, бүсчлэн байгуулсан явдал нь шүүх байгууллагын үйл ажиллагаа иргэдэд ойртож, тэдний эрх ашигт нийцэж байгаа эсэхийг тогтоох, үүнээс гадна иргэдэд үүсэж буй эдийн засгийн буюу зардлын үр нөлөөг тооцоход оршино.

Энэ номоор дамжин “стратегийн өмгөөлөл” гэсэн шинэ ойлголт, мэдлэг Монгол улсад нэвтрэн орж байна. Монголчууд бид тодорхой хүний, үйлчлүүлэгчийн хууль ёсны ашиг сонирхлын өмгөөллийг сайн мэднэ. Тэгвэл нийтийн эрх ашгийг хамгаалахын төлөө хийгддэг өмгөөлөл гэж байдаг ажээ. Ийм өмгөөллийг стратегийн өмгөөлөл хэмээн дэлхийн олон улс оронд нэрлэж заншжээ. Гарын авлагаас үргэлжлүүлэн танилцана уу.

2010 онд Нээлттэй Нийгэм Форум нь Отгонтэнгэр Их Сургуулийн Хууль Зүйн Сургууль, Монгол Улсын Их Сургуулийн Хууль Зүйн Сургууль болон Шихихутаг Хууль Зүйн Дээд Сургуультай хамтран “Шүүх хуралдааны ажиглалт” төсөл хэрэгжүүлсний үр дүнг энэхүү тайлангаар хүргэж байна. Нийт 30 оюутан, 9 иргэний нийгмийн төлөөлөл гурван сарын туршид 287 шүүх хурлын ажиллагааг ажиглаж шүүхийн үйл ажиллагаа олон нийтэд нээлттэй, иргэдэд ойлгомжтой хүртээмжтэй эсэх, шүүхийн ажилтнуудын зан харилцаа, шүүхийн байрны нөхцөл байдал зэрэгт үнэлэлт дүгнэлт өглөө.

Энэхүү бодлогын цувралаар шүүх үйл ажиллагаанд иргэдийн төлөөлөл оролцохын ач холбогдол хийгээд үр дүнтэй оролцооны талаар товч мэдээлэл өгөхийн зэрэгцээ хуулийн төслийн хүрээнд санал болгож буй тогтолцооны онцлогийг танилцуулахыг эрмэлзлээ. 

Шүүх эрх мэдлийн өнөөгийн төлөв байдлыг бодитой үнэлж, шинэтгэлийн цаашдын чиглэлийг оновчтой тогтооход эрдэмтэн, судлаачид, олон нийт, шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгчдийн хооронд судалгаа шинжилгээнд үндэслэсэн өргөн хэлэлцүүлэг үүсгэх нь нэн чухал болж байна. Энэхүү судалгааны тайлан нь шүүхийн шинэтгэлийн өнөөгийн байдлыг дүгнэн шинжилсэн нэг л оролдлого бөгөөд дээр дурдсан олон талын оролцоотой хэлэлцүүлэг өдөөхөд хувь нэмэр оруулж, улмаар шүүхийн шинэтгэлийг гүнзгийрүүлэх, үр нөлөөг нь дээшлүүлэхэд ач холбогдолтой болно хэмээн найдаж байна.

Энэхүү судалгаагаар МУ-д хараат бус шүүхийг тогтооход нэн тэргүүнд шаардлагатай ямар өөрчлөлт хүлээгдэж байгааг, шүүх эрх мэдлийг бусад эрх мэдэлтэй хяналт, тэнцвэртэй болгох, шүүгчийн албаны хараат бус байдлыг ханган, шүүгчийн хувийн хараат бус байдал, хариуцлагыг дээшлүүлэх гэсэн 3 үндсэн багц асуудлын хүрээнд судалж, зөвлөмж боловсрууллаа.

Монгол оронд өрнөсөн ардчилсан шилжилтийн үйл явцын нэн чухал хэсэг нь шүүхийн шинэтгэл юм. Манай оронд сүүлийн 10 жилд хэрэгжсэн шүүхийн шинэтгэлийн үр дүнг үнэлэх зорилгоор Нээлттэй Нийгэм Форумаас 2008 оны сүүлээр хийсэн судалгааны тайланг танилцуулж байна.

Judicial reform is a crucial element of the democratic transition that occurred in Mongolia. The Open Society Forum is presenting this survey report, commissioned at the end of 2008, to assess the judicial reform process in the past decade. The survey was conducted by professor Brent White of University of Arizona, College of Law, based on the “Judicial Reform Index,” the internationally applied methodology developed by The United States Bar Association and modifi ed in accordance with the Mongolian context. Similar surveys were conducted by The US Bar Association in countries such as Moldova, Uzbekistan, Serbia, Bosnia Herzegovina and Georgia.